Geweld, vernedering, seksueel misbruik en extreem isolement. Dat zijn slechts enkele misstanden die vandaag de dag nog voorkomen in gesloten jeugdzorg afdeling ZIKOS, aldus ervaringsdeskundige Jason Bhugwandass. Dinsdag 12 maart presenteerde hij zijn rapport. Het rapport bestaat uit grondig onderzoek naar alle misstanden binnen ZIKOS en zou een keerpunt moeten zijn voor de Nederlandse jeugdzorg.

Het begon allemaal bij zijn eigen ervaringen. In 2015 heeft Jason zelf vier maanden op een ZIKOS (Zeer Intensieve Kortdurende Observatie en Stabilisatie) afdeling gezeten. De herinneringen aan extreem isolement waarin hij toen wel 20 tot 22 uur op een dag in zijn kamer zat, zijn hem tot op heden altijd bijgebleven. Deze ervaringen bleken herkenbaar te zijn voor vele andere jongeren, die ook in gesloten jeugdzorg hebben gezeten. Dit was voor Jason genoeg aanleiding om begin dit jaar zelfstandig een onderzoek te beginnen naar misstanden binnen de ZIKOS afdelingen. ‘’Mijn school heb ik nooit af kunnen maken. Ik heb dit rapport dan ook geschreven als afscheid van mijn schoolloopbaan. Dit is een beetje de diploma-uitreiking die ik nooit heb gehad.’’

In Nederland zitten op twee locaties ZIKOS afdelingen: in Harreveld en in Zetten. Deze afdelingen zijn bedoeld voor jongeren tussen de 12 en 18 jaar die kampen met gedragsproblemen en daar begeleiding bij nodig hebben.

Ervaringen van jongeren

Om echt inzicht te kunnen krijgen op de ervaringen van jongeren binnen ZIKOS, ging Jason in gesprek met 51 jongeren die in gesloten jeugdzorg hebben gezeten. ‘’Van de 51 jongeren was er maar 1 iemand die opperde tevreden te zijn geweest met zijn of haar plaatsing.’’

‘’Uit mijn onderzoek is gebleken dat het gemiddelde verblijf bij een ZIKOS afdeling 8 maanden was. Een zogenaamd kortdurende observatie zou echter maar 3 maanden betekenen. De kamers waar de jongeren in moesten slapen waren eigenlijk geen kamers te noemen, maar meer een cel. Bij Harreveld zit het meubilair vast aan de grond, en in Zetten kon je meubilair verdienen als je je dag opdrachten voldaan had. En nu we toch de vergelijking met een gevangenis aan het maken zijn: bij ZIKOS mochten jongeren maar 3 minuten per dag een frisse neus halen buiten. In een gevangenis krijg je een uur.’’ Verder was er volgens het rapport ook sprake van verwaarlozing van basale behoeften. ‘’Ik heb het hier over slapen, eten, toiletteren. Sommigen moesten slapen met het licht aan, kregen niet eens wat te eten voor het slapen gaan of moesten toestemming vragen om naar de wc te gaan. De wc’s werden soms zelfs op slot gezet.’’

In het rapport spreken de jongeren ook over grensoverschrijdend gedrag vanuit de groepsleiders. Er was sprake van beide psychisch en fysiek geweld. Jongeren werden uitgescholden, vernederd of gemanipuleerd. Er werd verteld dat ‘hun stoornissen niet echt waren’ of ‘dit het gevolg was van hun eigen gedrag.’ Hieruit blijkt dat de groepsleiders niet deskundig genoeg zijn om deze kwetsbare groep te begeleiden.

40% van de jongeren gaf aan slachtoffer te zijn geweest van seksueel geweld. Bij sommigen bestond dit uit seksueel getinte opmerkingen. Een deel werd in de afdeling zelfs verkracht. ‘’Opvallend is dat er maar 1 jongere was die aangaf dat er daadwerkelijk adequaat gereageerd werd op een melding van verkrachting. Het is dus niet alleen zo dat seksueel misbruik voorkomt, maar ook dat het op deze afdeling is gefaciliteerd en in stand is gehouden’’, aldus Jason.

Neveneffecten van ZIKOS

‘’Bijna alle jongeren vertellen dat ze tijdens, en of na hun plaatsing nog last hebben van bepaalde neveneffecten. Ze hebben trauma’s opgelopen: nachtmerries of angsten om opgesloten te worden. Ze hebben wantrouwen in hulpverlening of wantrouwen in het algemeen. Sommigen raakten zo gewend aan het systeem van ZIKOS, dat ze op een gegeven moment het niet eens meer gek vonden wat er gebeurde.’’

Jason vroeg aan deze 51 jongeren, wat volgens hen dan wel had geholpen om hun mentale gezondheid te vorderen. Verschillende antwoorden kwamen naar voren: ‘’Nabijheid, steun en gezinsondersteuning. Misschien een andere voorziening zoals een psychiatrie.’’ Veel jongeren misten het gevoel van begrip, en gaven aan dat ze meer vrijheid hadden gewild tijdens hun plaatsing. ‘’Open plekken en buitenlucht hadden daar zeker aan meegeholpen.’’ Maar het belangrijkste wat ze misten: ‘’Gewoon wat meer liefde.’’

Conclusie

Jason sluit zijn presentatie af met een reeks aanbevelingen voor alle belanghebbenden: ‘’Sluit de afdelingen permanent, zo bescherm je de jongeren én de werknemers.’’ Verder pleit hij dat meerdere instanties excuses verschuldigd zijn. Er moet betere research gedaan worden vanuit de jeugdbeschermers. De tolerantie van geweld moet stukken lager en signalen moeten serieuzer genomen worden. Het geld dat vrij zal komen bij sluiting van de afdelingen, kan stukken beter ingezet worden volgens Jason. ‘’Ga in gesprek met de jongeren en luister naar hun behoeftes. Besteed het geld aan passende hulp.’’

Uitgelichte foto: ANP/Remko de Waal