Sheila Sitalsing is podcastpresentator en columnist voor de Volkskrant. Al vanaf 2007 schrijft Sitalsing voor de politieke redactie van de krant. Een aantal weken terug zei de columnist in een interview met Vrij Nederland dat ze geen zin had in de verkiezingscampagne door de hoeveelheid leugens, hyperbolen en ophitserij. Sitalsing: “Dat is wel veranderd, als het eenmaal loopt dan wordt het ook interessant.”
Is je taak als journalist veranderd nu er veel polarisatie is en feitelijke onwaarheden zijn in de politiek?
“Dat is niet per sé veranderd. De taak was altijd al om te factchecken en te vertellen wat er gebeurt. Wat je wel ziet, is dat we de afgelopen kabinetsperiode soms in een ‘post-truth’-achtige situatie zitten: ontkenningen van feiten, het creëren van een fictieve asielcrisis, totale stikstofontkenning. Dat is wel nieuw voor de journalistiek. 10 of 15 jaar geleden als een politicus iets zei wat niet klopte, dan zocht je dat uit en legde die politicus uit waarom die dat gezegd had. Je kreeg er een gesprek over. Wat we de afgelopen anderhalf jaar hebben gemerkt, ook met deze campagne, is dat politici van o.a. de PVV, BBB en VVD iets kunnen zeggen wat evident onwaar is. Als je dat dan uitzoekt, zijn we al drie onwaarheden verder. Als je de politici ermee confronteert, bluffen ze er gewoon keihard overheen. ‘Nou, dat is helemaal niet waar, bek houden.’”
Welke partijen gaan beter met de feiten om en welke minder?
“Een partij zoals de PVV die interesseert zich eigenlijk niet voor feiten. De PVV pompt onwaarheden de wereld in met AI en met verzonnen filmpjes van blanke, maagdelijke blonde vrouwen die door donkere jongens worden aangevallen. Je bent dan een hele nieuwe wereld aan het creëren en daar is de PVV heel goed in. Forum van Democratie is daar ook ooit groot mee geworden. Je ziet dat de BBB meer een agrarisch lobbyinstituut en campagnebureau dan een partij is. De kern van campagne en lobby is dat je nooit de hele waarheid vertelt. Dat merk je aan het stikstofdossier: wetenschappelijk feiten over stikstof die ze niet goed uitkomen doen ze weg. Ik denk dat dat de partijen zijn die je echt kunt plaatsen in de hoek van fantasieën verspreiden. “
“Daarnaast heb je partijen die er selectief gebruik van maken. Zij jokken of bluffen af en toe. Dat zijn geen partijen die de waarheid an sich hebben verlaten en dat is een fundamenteel verschil. Zelfs de allernetste en keurigste partijen winkelen selectief in hun eigen standpunten en in de standpunten van de ander. Ik vind wel dat je er onderscheid tussen moet maken, want anders krijg je een soort salonpopulistisch verhaal dat elke politicus een leugenaar en zakkenvuller is. Dat is niet waar.”
“Het is van een hele andere orde dan stikstofontkenning.”
Welke verdraaiingen van de werkelijkheid zie je vooral deze campagne? Wat zijn de populaire thema’s?
“Wat een interessant thema is geworden de afgelopen dagen is de zorg. Dat verhaal is erg technisch, waardoor het makkelijker is om rondom waarheden te gaan draaien. Je zag dat in het RTL-debat met Frans Timmermans (GL-PvdA) en Rob Jetten (D66). Hierbij liet Jetten in de doorrekening van het CPB geen nieuwe medicijnen toe in het basispakket en dan zegt Jetten: ‘Ja, dat doen we wel.’ Timmermans zei daartegen dat Jetten aan het jokken was. Het is ook een leugentje van Jetten, maar daar kun je een hele woordenstrijd over voeren. Dat is wel van het niveau ‘draaien rond een halve waarheid heen’. Het is van een hele andere orde dan stikstofontkenning.”
Een aantal dagen later was Jetten bij BOOS in de podcast. Daar werd er op verder gevraagd. U denkt wel dat als er zo’n feitelijke onwaarheid is dat de journalistiek daar goed op springt?
“Ik denk meer dan ooit. Vroeger had je alleen de papieren krant en dan moest je drie dagen wachten voordat er een stukje van in de krant stond. Nu kun je het binnen een paar uur uitzoeken en online gooien. Dat zag je ook bij alle nabesprekingen van het RTL-debat vrij snel. Ik denk dat dat heel goed is.”
Zou je zeggen dat door het tijdperk van sociale media en tv de aandacht op de verdraaiingen van de waarheid groter is?
“Dat weet ik niet. Je kunt met name sociale media ook als een enorme mistmachine gebruiken. Je moet niet van X, voormalig Twitter, verwachten dat daar de waarheid boven water komt met de hoeveelheid desinformatie en gedoe daar. Ik denk dat iemand zoals Jetten ook wel weet dat als je maar lang genoeg bluft, je feitelijke onjuistheden best lang kunt volhouden. Je hebt met sociale media een krachtig instrument in handen als de jokkende partij de bluf lang vol houdt om mensen in verwarring te brengen. Al helemaal als het over zoiets technisch gaat als de bevriezing van het basispakket in de zorg. Je krijgt dat gewoon niet in drie zinnen uitgelegd.”
“Kiezers zijn niet een soort blank, onbeschreven blad dat zich door allerlei waarheden laat voeden”
“Er is ook veel cognitieve dissonantie bij kiezers. Mensen vinden of denken iets en zullen zich niet zo snel daarvan laten weerhouden. Kiezers zijn niet een soort blank, onbeschreven blad dat zich door allerlei waarheden laat voeden. Dat zijn mensen met een opvatting, idee en instinct die denken: ‘Nou, ik vind het goed wat Wilders zegt.’ Als iemand ze dan uitlegt: ‘Nou, het klopt niet wat hij zegt’, dan interesseert ze dat niet meer. We leiden allemaal een beetje aan cognitieve dissonantie. Dat is een bekend psychologisch fenomeen. Iedereen wil graag horen wat je ideeën bevestigt, wat je al voelde en vond. Alles wat dat ontkracht is gewoon vervelend om te horen. Daarom moffel je dat ook een beetje weg. Dat hoor je niet of dat ga je anders interpreteren. Dat doen we allemaal. Jij doet het, ik doe het, iedereen doet het.”
Dat gebeurde ook bij een clipje over de woningnood dat online rond ging tussen Lidewij de Vos en Jesse Klaver. Je zag die clip vanuit rechts en daarbij was iedereen helemaal fan van de Vos. Daarna zag je de clip vanuit een links kanaal waar iedereen zei dat Klaver volledig gelijk had. Hoe prik je dan als journalistiek medium door die cognitieve dissonantie heen?
“Ik heb dat zelf ook. Ik kijk naar een debat en denk: “Oh ja, hij heeft gewonnen.” Daarna kijkt mijn man me aan en zegt: “Nee hoor, helemaal niet. Ik vond hem heel slecht.” Dan vinden we waarschijnlijk gewoon iets verschillend. Je kunt daar eigenlijk niet goed doorheen prikken. Het is überhaupt niet per se de taak van de journalistiek om mensen van mening te doen veranderen. De taak van een journalist is om te vertellen wat er is gebeurd, hoe en waarom. Dus ik denk niet dat het je doelstelling moet zijn om door die cognitieve dissonantie heen te prikken. Volgens mij moet je doelstelling zijn om op zoek te gaan naar wat volgens ons de waarheid is; We gaan proberen dat in zijn context te plaatsen en verder moet de lezer dan toch maar echt zijn eigen conclusies daaruit trekken.”
