In dierentuin ARTIS was het de afgelopen nacht opnieuw uitzonderlijk donker. Al geruime tijd worden daar onnodige lampen uitgezet, zodat dieren de nacht kunnen ervaren zoals die ooit bedoeld was: zonder constante gloed van kunstlicht.
Na jaren van onderzoek en aanpassingen werd de dierentuin nu officieel erkend als ambassadeur van het donker, een primeur voor een Europese hoofdstad. Een symbolisch gebaar, maar volgens ecoloog dr. ir. Kamiel Spoelstra van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) ook een stap met echte waarde.
“Het is belangrijk dat er plekken zijn waar het echt donker wordt. Mensen moeten niet vergeten dat de natuurlijke situatie niet verlicht is. Zonder dat besef verliezen we iets fundamenteels.”
dr. ir. Kamiel Spoelstra
Wat is lichtvervuiling eigenlijk?
Spoelstra doet al jaren onderzoek naar de invloed van kunstlicht op ecosystemen. Hij beschrijft lichtvervuiling als elk licht dat buiten zijn functie treedt, of zoals hij het zelf formuleert:
“Licht dat terechtkomt op plekken waar het niet bedoeld is.”
Een straatlantaarn die de weg verlicht is nuttig, maar zodra het licht óók bomen, gevels of de lucht verlicht, raakt het ecosysteem uit balans. Nederland hoort tot de meest verlichte landen ter wereld, en die constante gloed heeft gevolgen: insecten verdwijnen, vleermuizen mijden gebieden en vogels raken verward in hun slaapritme. Vooral nachtactieve dieren hebben het zwaar. “Zij leven letterlijk in het donker,” zegt Spoelstra. “Als dat verdwijnt, verdwijnt hun leefruimte mee.”
Waarom blauw licht zo verstorend is
Niet al het licht is even schadelijk. Uit onderzoek blijkt dat vooral blauw licht dieren desoriënteert, ongeacht de lichtbron. “In wit licht zitten alle kleuren van de regenboog, dus ook blauw,” legt Spoelstra uit. “Als je dat eruit haalt, is het voor veel soorten minder verstorend.”
Warm licht, met minder blauw erin, blijkt veel vriendelijker voor de natuur. In Frankrijk en Slovenië is die kennis al omgezet in beleid: daar gelden maxima voor de kleurtemperatuur van openbare verlichting, en wordt streng gemeten hoeveel licht omhoog straalt. In Nederland bestaan zulke regels nog niet. “Frankrijk staat geen lampen toe boven de 3000 Kelvin,” zegt Spoelstra. “Wij lopen daarin achter.”
Meer licht is niet altijd veiliger
Toch neemt de hoeveelheid verlichting in Nederland toe. Na geweldsincidenten klinkt vaak de roep om méér licht op straat, met de gedachte dat het de veiligheid garandeert. Spoelstra betwijfelt dat.
“We voelen ons veiliger als er meer licht is, maar we zijn dat niet noodzakelijkerwijs ook. Het idee dat meer straatverlichting criminaliteit voorkomt, is nooit goed onderbouwd.”
Onderzoekers maken onderscheid tussen subjectieve veiligheid (hoe veilig je je voelt) en feitelijke veiligheid (hoe veilig je werkelijk bent). Meer licht vergroot vaak het gevoel van veiligheid, maar vermindert criminaliteit niet aantoonbaar. Gerichter verlichten, lampen die alleen branden waar en wanneer dat nodig is, is volgens Spoelstra veel effectiever.
Wat we verliezen als het nooit meer donker is
Even later vertelt hij een anekdote die zijn punt goed samenvat. Toen in Los Angeles ooit de stroom uitviel, belden mensen massaal het noodnummer omdat ze niet wisten wat ze in de lucht zagen. Het bleken de sterren.
“Dat zegt alles,” zegt Spoelstra lachend. “We zijn vergeten dat de nacht van nature donker is. En dat wij daar, net als alle andere dieren, bij horen.”
Volgens hem raakt de moderne mens los van zijn natuurlijke ritme. Wie een paar nachten zonder kunstlicht doorbrengt, herstelt dat ritme vanzelf: je valt eerder in slaap en wordt uitgeruster wakker. “Ons lichaam is gemaakt voor donkere nachten en lichte dagen,” zegt hij. “Als het nergens meer donker is, verliezen we iets van onze menselijke natuur.”
Een nieuwe nacht voor mens en dier
In ARTIS kunnen de dieren vannacht in elk geval weer slapen in het donker en misschien zien ze, net als de mensen in Los Angeles destijds, eindelijk weer de sterren.
