De komst van genderneutrale toiletten, zwarte piet die niet meer zwart mag zijn en ‘beste dames en heren’ is veranderd naar ‘beste reizigers’ in het omroepbericht van de Nationale Spoorwegen. Nederland heeft de afgelopen jaren zijn best gedaan om de maatschappij zo inclusief mogelijk te maken voor iedereen. Dit zijn veranderingen waar de ‘woke’-beweging zich hard voor maakt. Eigenlijk alles wat te maken heeft met racisme, homohaat, ongelijkheid en onrecht tegenover minderheden moeten de deur uit. 

In dit stuk gaan we kijken naar wat de woke-beweging is en wat het teweeg brengt. Ook gaan we het hebben over de cancel culture en polarisatie.

Wat vinden mensen op straat van woke? 

In de Van Dale staat sinds september 2020 het woord ‘woke’ omschreven als ‘zich zeer bewust zijn van racisme en sociaal onrecht tegenover minderheden. De woke-beweging is geen klassieke beweging omdat ze geen erkende leider(s) hebben of naast het globale doel sociale gelijkheid geen duidelijke doelstellingen hebben. 

Wat wil de woke-beweging?

Racisme, seksisme, kolonialisme, validisme (discrimineren op basis van handicap of beperking), antisemitisme, homohaat, moslimhaat, heteronormativiteit (de aanname dat heteroseksualiteit de standaard en/of de natuurlijke toestand van de mens is), en transhaat (het niet accepteren van transpersonen). Een hele mond vol, maar volgens de woke-beweging moeten ze allemaal in de ban. Zo willen ze meer aandacht voor het slavernijverleden door bijvoorbeeld meer les erover op scholen. Een kleine groep van de woke-beweging gaat zelfs zo ver dat alle standbeelden van ‘geschiedenishelden’ die een aandeel hebben gehad aan dat slavernijverleden, zoals Michiel de Ruyter, zouden moeten verdwijnen. Eigenlijk zou ‘het hele systeem’ op de schop moeten, maar deze systeemverandering kan niet met één staking of demonstratie teweeg worden gebracht. Kortom, als je af wil van een compleet systeem, kun je ook niet verwachten dat dat op een of ander moment gebeurt. Het kost tijd.  

Taalpolitie 

De woke beweging zorgt ervoor dat er kritisch gekeken wordt naar wat mensen wel en niet zeggen. Vooral in de media ligt alles onder een vergrootglas. Voor de één is het een ‘onschuldige grap’, maar voor de ander kan de grap als pestgedrag of intimidatie gezien worden. Voor woke personen doen woorden ertoe. Tijdens de Golden Globes van dit jaar maakte cabaretier Jo Koy, die de award show presenteerde, een grap die bij veel mensen in het verkeerde keelgat schoot. Hij omschreef de film Barbie als een film die over een plastic pop met grote borsten zou gaan.”Oppenheimer is gebaseerd op een 721 pagina’s tellend Pulitzer Prize-winnend boek over het Manhattan-project, en Barbie gaat over een plastic pop met grote borsten.” De reacties van de mensen in de zaal zorgden voor een ongemakkelijk moment. Op sociale media waren er veel ontevreden reacties op de grap van Koy. Zo werd de ‘grap’ omschreven als ‘seksistisch’ en ‘ouderwets’. Wat de mensen nog bozer maakten was dat het doel van de film juist was om duidelijk te maken dat we in een mannenwereld leven waar seksisme genormaliseerd is. 

Bron: X (Vertaling: Joy Koy die zijn Barbie grappen vertelt op de Golden Globes)

De woke-beweging wil de Nederlandse taal zuiveren van koloniale, seksistische, homofobe, racistische en alle andere vormen van onderdrukkende taal. In het boek ‘Wordslut’ schrijft Amanda Montell: “Taal is altijd, en wordt nog steeds, gebruikt om machtsstructuren en sociale normen te weerspiegelen en te versterken.” De Engelse (en ook Nederlandse) taal die we nu kennen is gecreëerd door witte mannen. Daardoor zit taal vol met vooroordelen. “We zijn gehersenspoeld om te denken dat de perspectieven van mannen de enige zijn die ertoe doen of zelfs bestaan,” schrijft Montell.  Zo kunnen we tegenwoordig geen ‘negerzoenen’ maar ‘chocoladezoenen’ kopen en ook zijn de ‘Jodenkoeken’ verandert naar ‘Odekoeken’.  

Vrijheid van meningsuiting

Hoogleraar communicatiewetenschappen Gaëlle Ouvrein heeft onderzoek gedaan naar de woke beweging en de cancel culture en concludeert dat doordat onze taal wordt aangepast er veel reacties ontstaan van ‘dat we niets meer zouden mogen zeggen’. “Taal verandert langzaam en geleidelijk door de jaren heen. Jongeren hebben een hele andere woordenschat dan ouderen. Toch ligt het opeens veranderen van bepaalde woorden gevoelig bij mensen omdat we taal als iets vanzelfsprekends zien dat ‘altijd al zo geweest is’.” Bij die gevoeligheid speelt de vrijheid van meningsuiting ook een rol, beweert Ouvrein. “Zodra mensen beperkt worden in wat ze wel en niet mogen zeggen komen ze met het argument dat een deel van die vrijheid ontnomen wordt. Dat is bij woke en ‘cancel culture’ ook zo. Dit komt ook omdat er geen wetgevend kader voor is dat duidelijk afbakent wat wel en niet gezegd kan worden. Daardoor zijn die grenzen ook zo vaag en gaan mensen het eerder als een soort bedreiging zien.” 

Dat het verklaarbaar is waar die reactie vandaan komt hoeft nog niet te betekenen dat het terecht is, want mogen we echt niets meer zeggen? Ouvrein trekt die vraag in twijfel. “We leven nu juist in een tijd waar veel meer ruimte is voor verschillende opinies dan vroeger. In dat opzicht hebben we als samenleving veel vooruitgang gemaakt.” Die vrijheid zou volgens Ouvrein echter geen vrijbrief mogen zijn om zomaar alles te mogen zeggen. “Racistische, seksistische uitspraken en uitspraken die mensen kwetsen in het algemeen. Dan moeten er wel beperkingen zijn.” 

Echter is er wel, tot een bepaalde hoogte, een kader. In het wetboek van strafrecht staat in artikel 266: “Elke opzettelijke belediging die niet het karakter van smaad of smaadschrift draagt […] wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste drie maanden of geldboete van de tweede categorie.”

De verandering in taal is ook zichtbaar als we kijken naar hoe het nieuws gebracht wordt, constateert mediajournalist Annefleur Schipper. “Wat je ziet gebeuren is dat er bij het NOS-journaal bijvoorbeeld steeds vaker termen worden overgenomen en uitleg wordt gegeven op basis van voornaamwoorden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan Raven van Dorst die graag wordt aangeduid met de voornaamwoorden die/hun. Media doen hun best om daar in de berichtgeving rekening mee te houden, ook al is het taal technisch vaak lastig.”

‘Linkse mediawereld’

Volgens Schipper doen media dus hun best om het ‘zo goed mogelijk’ te doen. Dit zorgt ook voor de nodige kritiek dat talkshows en media in het algemeen ‘te links’ en ‘te woke’ zouden zijn. Een voorbeeld hiervan is de ‘Frans Timmermans show’ die zich bij Khalid & Sophie afspeelde. Er zou veel meer aandacht worden besteed aan linkse politici dan aan rechtste politici. Schipper, die ook regelmatig aan tafel zit bij die talkshow, is echter van mening dat de stelling dat talkshows alleen maar vanuit een linkse bril nieuws brengen een misvatting is. “Talkshows kiezen niet bewust een kant, maar selecteren de gasten die een kant kiezen. Bij Khalid & Sophie ligt de politieke voorkeur er misschien iets dikker bovenop, maar bijvoorbeeld bij een talkshow als OP1 zaten meer rechtste politici aan tafel. Uiteindelijk is het aan politici zelf waar ze wel of niet aan tafel willen zitten. Een Thierry Baudet of Van Haga willen alleen maar met specifieke mensen aan tafel zitten. Wilders wil nergens aan tafel zitten en ook de VVD zegt vaker ‘nee’ dan ‘ja’. Dan heb je als makers van een journalistiek programma al snel een probleem. Gaan we dan alleen mensen met een linkse politieke voorkeur uitnodigen of hoe lossen we dit op?” 

Stempel

Schipper vult aan dat er ook vaak beweerd wordt dat iedereen die werkt in de media links is, maar dat ook niet klopt. “Toen ik nog als redacteur bij De Wereld Draait Door werkte, werden er tijdens verkiezingstijd ook wel eens verkiezingen gedaan onderling en daar kwam eigenlijk altijd D66 uit als grootste partij (progressief rechts). De politieke voorkeuren in de media zijn allemaal veel meer divers dan mensen kennelijk denken.” 

Daarbij trekt ze ook de aanname dat media altijd woke willen zijn in twijfel. Sterker nog, ze proberen het juist om die ‘woke-stempel’ niet te krijgen. “Er heerst eerder een soort angst bij media om woke over te komen. Het woord heeft zo’n negatieve lading gekregen door de mensen die anti-woke zijn en het als een soort scheldwoord zijn gaan gebruiken. Het is lastig om te werken met onderwerpen waar bijvoorbeeld racisme of seksisme een grote rol spelen, puur uit angst om die stempel te krijgen. ” Waar die angst precies vandaan komt weet Schipper ook niet echt te verklaren. “Als je die stempel krijgt, lijkt het of je daar niet meer iets tegenin kunt brengen. Daarbij krijg je die stempel echt bij alles tegenwoordig. Ik val op vrouwen dus dan ben ik opeens woke? Ik kies ervoor om geen vlees te eten en ik ga met de trein op vakantie in plaats van dat ik het vliegtuig pak, dus ben ik woke? Juist omdat het door alle anti-woke mensen aan alles wordt geplakt verliest het ook een beetje haar kracht.”

Waarom zijn we dan allemaal zo bang om woke gevonden te worden en die stempel te krijgen? Volgens Ouvrein is de woke-beweging te extreem geworden. “Woke zie ik zelf als alles wat zowat afwijkt van de norm proberen onder de aandacht te brengen. Ik associeer het zelf niet als negatief, maar als iets wat momenteel populair is. Een trend die wellicht ook na een poos weer voorbij is. Mensen hebben tegenwoordig de neiging overal een punt van te maken. Social media bieden mensen een platform waar ze alles kunnen zeggen. Wij als gebruiker hebben het gevoel dat we daardoor een zekere macht hebben. We kunnen tegenwoordig steeds meer bepalen wat de topics zijn waar media en politiek het over zouden moeten hebben en wat de meningen daarover zou moeten zijn. Zodra je mensen macht geeft, willen ze dat niet graag afstaan. Op het moment dat mensen het gevoel krijgen dat die macht ingeperkt wordt dan voelen mensen zich al snel bedreigd.” 

Cancel culture 

De woke-beweging heeft ook geleid tot de cancel culture. Net als woke is het cancelen van mensen ook vanuit de Verenigde Staten hier komen aanwaaien. De cancel cultuur, ook wel afrekencultuur genoemd, houdt in dat mensen worden geboycot nadat zij in de publiciteit aan kritiek zijn blootgesteld. In 2020 was het bekend auteur J.K.Rowling al die samen met 150 Britse en Amerikaanse auteurs, wetenschappers en docenten een open brief schreef met het dringende verzoek om een einde te maken aan deze cultuur. In de brief maakt ze duidelijk dat ze de huidige ‘noodzakelijke afrekening’ met raciale ongelijkheid toejuicht, maar dat ze intolerantie voor afwijkende meningen niet aanvaardt. Rowling belandde zelf in 2020 in een controversie nadat ze een tweet had geplaatst over transpersonen. 

Bron: X

Naast J.K. Rowling trekt ook Ouvrein het doel van de afrekencultuur in twijfel. “Net als de woke-beweging is de cancel culture te veel en te extreem geworden. Het is ontstaan vanuit een goede bedoeling en heeft ook aangetoond dat het goede dingen te wegen kan brengen zoals bijvoorbeeld de ‘#MeToo beweging’ (tegen grensoverschrijdend gedrag) en ‘Black Lives Matter’ (tegen racisme van zwarte personen). Maar op een bepaald moment werd het zo populair om mensen maar te gaan cancelen en iedereen op zijn fouten te gaan wijzen dat het een beetje haar doel voorbijgaat. Je kunt niet elke dag iemand cancelen om de kleinste dingen. Hierdoor verloor het cancelen van mensen een beetje haar kracht.’’ 

In hoeverre kun je personen en bedrijven cancelen? Volgens Ouvrein heeft het cancelen van mensen eigenlijk geen nut. “Er is niemand die definitief ‘gecanceld’ is. Een conclusie uit mijn onderzoek was ook dat mensen de cancelculture als iets tijdelijks zien en niet als iets definitiefs.” 

Polarisatie

Omdat de woke beweging zo extreem is geworden komt er steeds meer verzet tegen de beweging. Eelco Harteveld is docent aan de UVA en doet onderzoek naar polarisatie. Hij kan verklaren waarom de woke-beweging zo gevoelig ligt voor mensen: “Wanneer mensen botsen over een mening, houdt dit de samenleving scherp en kritisch. Echter moet er wel naar elkaar geluisterd worden om constructief te blijven. Als mensen openstaan voor andere meningen kunnen ze dichterbij elkaar komen en kan dit eventueel oplossingen bieden. Wanneer dit niet gebeurt zal het voornamelijk uitlopen tot verdeeldheid. Doordat het lijkt alsof er geen middenweg meer is in het kiezen of je wel of niet woke bent, zorgt dat voor polarisatie.” Hij vult aan: “De meeste affectieve polarisatie (hoeveel sympathie mensen voelen richting hun overtuiging) zie ik in mijn studie nu rond het thema gender. Dit raakt voor beide kampen direct aan hun identiteit en morele waarden.” 

Maar hoe komt het dan dat deze beweging zorgt voor zoveel verdeeldheid in de samenleving? Ouvrein concludeert dat we met de komst van social media nauwelijks geconfronteerd worden met mensen die een andere mening delen. “Wij hebben het liefst dat we in contact komen met mensen die dezelfde meningen als wij delen. Als je in contact komt met een mening die haaks tegenover die van jou staat dan vraagt dat redelijk wat denkvermogen om dat te verwerken en dat vinden mensen niet leuk, dus het is gewoon veel makkelijker om in die bubbel te blijven. En dat in combinatie met de technologie en social media platformen zorgt zeker voor polarisatie. Ik ben daar persoonlijk wel bang voor, dat die polarisatie daardoor alleen maar groter wordt.” 

Op X (voorheen Twitter) zie je als gebruiker regelmatig heftige uitspraken, dit roept vervolgens weer veel heftige reacties op. Het lijkt door deze interactie dat de partijen lijnrecht tegenover elkaar staan. Wanneer dit gesprek in het echt zou plaatsvinden, is de kans groot dat er met meer respect en nuance wordt gesproken. Hierdoor schetsen verschillende socialmediaplatforms soms het beeld dat de samenleving heel erg tegenover elkaar staat, maar dit is slechts een momentopname.  

Ouvrein: “Meningen worden extremer maar die worden ook aangemoedigd door algoritmes. Mensen hebben een bepaalde mening en zodra algoritmes dat oppikken blijven die mensen video’s of berichten krijgen die aansluit bij hun mening – filterbubbel- waardoor je steeds verder in die bubbel blijft zitten en die andere mening die er ook heerst maar waar je zelf eigenlijk niet meer in contact komt.” 

Een dergelijk netwerk bevestigt het hebben van bepaalde opvattingen, en bekrachtigde meningen zijn beter bestand tegen beïnvloeding of verandering. Dit kan ervoor zorgen dat het publiek opgesplitst wordt in bepaalde ‘bubbels’ waar meer en meer steun wordt gevonden voor eenzelfde soort opvatting.  

Is het überhaubt mogelijk om polarisatie te voorkomen in deze maatschappij? 
Volgens Harteveld lijkt het vaak of de ander is gepolariseerd, maar kijken we uiteindelijk allemaal door een gekleurde bril naar de wereld. ‘Ons “team” doet het bij voorbaat goed, het andere “team” bij voorbaat niet. Pas als je dat van jezelf erkent kun je écht kritisch zijn.’  

Conclusie

Schipper is van mening dat we als samenleving mensen de ruimte moeten geven om te leren van fouten. “Niemand wordt geboren met alle kennis. Ik maak zelf ook wel eens fouten en het lijkt wel alsof we soms geen fouten meer mogen maken vanuit die extreemlinkse hoek. Ik wist tien jaar geleden ook niet hetzelfde als wat ik nu weet, niemand niet. En als we dan oude koeien uit de sloot gaan halen vind ik dat niet altijd terecht. In de basis willen mensen echt wel hun best doen om het zo goed mogelijk te doen.” 

We kunnen concluderen dat sociale rechtvaardigheid voor de meeste mensen goed klinkt, maar doordat de woke-beweging van elk detail een punt wil maken haar doel voorbij gaat. Hierdoor wordt het voor veel mensen te extreem en moeilijk te volgen. Dit zorgt ervoor dat die mensen geen begrip en empathie hebben voor de veranderingen die woke-personen graag willen.